Op dinsdag 17 november 2020 vond on line het tweede HAARfijn debat plaats met als thema de persoonlijke positie van de vrouw, op basis van een inleiding van Barbara van Balen en een reactie daarop van Lenna Vromans. Beide teksten vind je hieronder weergegeven. Het volledige debat kun je hier terugkijken op You Tube.
Inleiding van Barbara van Balen
De Beauvoir Bij de begrafenis van De Beauvoir in 1986 werd uitgeroepen: ‘Vrouwen jullie hebben alles aan haar te danken.’ Wat hebben wij eigenlijk aan SdB te danken? Dat wil ik toelichten. Ze heeft heel veel zaken op de agenda gezet. Zoals het belang van economische zelfstandigheid voor autonomie, soevereiniteit, baas over het eigen lichaam, tegen het huwelijk, tegen monogamie, en zij maakte het persoonlijke politiek. Ze heeft het aandeel van vrouwen zichtbaar gemaakt en ze heeft het belang van die zichtbaarheid benadrukt. Daarover gaat deze inleiding. Wat is de betekenis van het gedachtengoed van De Beauvoir voor de persoonlijke positie van vrouwen nu?
Ik zal beginnen met een korte levensbeschrijving van De Beauvoir. Vervolgens ga ik in op haar werk, de belangrijke lijnen daaruit en vertel ik over de betekenis van De Beauvoir voor mij en voor de tweede feministische golf in de jaren zeventig van de vorige eeuw.
Wie was Simone? Simone wordt op 9 januari 1908 geboren te Parijs in een familie die behoorde tot de katholieke, hogere maar enigszins verarmde burgerij. Ze had een jongere zus: Hélène. Het was van jongs af aan duidelijk dat ze intelligent en leergierig was en aanvankelijk waren haar ouders daar maar wat trots op. Later werd dat minder, want het ultieme doel was dat ze een goed huwelijk zou sluiten, niet dat ze zelf iemand zou worden. Het milieu waarin Simone geboren werd hing aan elkaar van de sociale conventies. Simone ging wel naar school, een keurige katholieke meisjesschool, maar het was niet de bedoeling dat ze zomaar met iedereen omging. Ze groeide, samen met haar zusje, tamelijk geïsoleerd op en gedroeg zich aanvankelijk vroom en plichtsgetrouw. Ze was een hele goede leerling, zeer geïnteresseerd in filosofie en vastbesloten om filosofie te gaan studeren. Daar waren haar ouders het niet mee eens, wat moet een vrouw met filosofie als ze trouwt en kinderen krijgt? En zelf beslissen was niet aan de orde, maar ze kreeg het voor elkaar. Simone had de tijd een beetje mee, het was voor vrouwen in Frankrijk net mogelijk geworden om aan de universiteit te studeren.
Het werk en het leven Ondertussen bleef ze haar eigen gedachten aanscherpen en ontwikkelen. Ze ontwikkelde een filosofie zonder het ooit een filosofisch systeem te willen noemen. Simone vond het veel belangrijker na te denken over hoe te leven. Zo schreef ze in haar dagboek: ‘Wees niet mademoiselle De Beauvoir. Wees mij. Laat je geen doel van buitenaf opleggen, een sociaal raamwerk. Wat voor mij werkt, werkt – en dat is alles.´
In 1929 ontmoette ze medestudent Sartre. Het bleef een intellectueel verbond voor het leven. De Beauvoir wordt een filosofe en romanschrijfster. Zij is bekend van haar fenomenale werk: De tweede sekse (in 1949). Ze begon aan dat werk uit een lichte nieuwsgierigheid, niet uit volle feministische overtuiging. Maar zoals Marja Pruis schrijft in haar bundel De nieuwe feministische leeslijst: het boek is van een tijdloze en opwekkende diepzinnigheid. In De tweede sekse ontrafelt ze nauwgezet en van alle kanten alle mythes rond ‘de vrouw’. Door deze ontrafeling, door nauwgezette feitenverzameling maakt De Beauvoir duidelijk dat de vrouw weggezet wordt als ‘de ander’. Ze laat zien dat de man in de algemene beeldvorming het uitgangspunt is, de man is de mens, de vrouw is de ander, de vrouw is object. De man geeft de wereld vorm en bepaalt. Zelfs in de taal staat man gelijk aan mens en is vrouw afwijkend. De enige manier voor vrouwen om mee te mogen doen is te doen als mannen. Dat kan toch niet de bedoeling zijn.
De Beauvoir stelt dat vrouwen ook iemand moeten/kunnen worden.
Word een zelfstandig denkend wezen, handel als subject en niet slechts als afgeleide van een man!
De Beauvoir schreef De tweede sekse eind jaren veertig, toen vrouwen in Nederland op het moment dat ze trouwden, afstand deden van hun zelfstandigheid: ze waren gehoorzaamheid verschuldigd aan hun echtgenoot en hadden toestemming nodig van hem om te handelen (contracten aangaan, boodschappen doen, de deur uitgaan, zich verplaatsen van a en naar b etc.). In Nederland is die wet in 1956 veranderd. Maar de man bleef nog wel hoofd van de huishouding (hetgeen betekent: gaat over de financiën, niet over het schoonmaken van de wc’s). De context voor vrouwen om zelf iemand te worden was niet erg gunstig in die tijd. Ook in Frankrijk niet, maar De Beauvoir deed het.
Een bekende uitspraak van De Beauvoir is “On ne nait pas femme, on le devient“. In het Nederlands meestal foutief vertaald met: “Men wordt niet als vrouw geboren, men wordt tot vrouw gemaakt”. Die vertaling is niet alleen niet wat er letterlijk staat namelijk: men wordt niet als vrouw geboren, men wordt vrouw, ze doet ook tekort aan De Beauvoir. Zij vond dat het erom gaat je leven in eigen hand te nemen, het gaat er om te worden.
De Beauvoir vond dat je steeds opnieuw kunt en wat haar betreft ook moet kiezen wie je wilt zijn.
In Nederland heeft men er een handje van om rond De Beauvoir onhandig te vertalen. Zo is de titel van de nieuwste biografie over De Beauvoir (van Kate Kirkpatrick) in het Nederlands: De Beauvoit, een leven. Terwijl de oorspronkelijke Engelse titel ‘ Becoming the Beauvoir’ is. Dat is een prachtige titel, in lijn met haar bekendste uitspraak en in lijn met het leven dat ze wilde leven en voorleven.
Het gaat erom te worden. En de beste wijze om duidelijk te maken wat de filosofie inhield is deze zelf te leven. Dat deed ze met verve. Om deze ook toegankelijk te maken voor anderen, schreef ze romans. Ze schreef een autobiografische reeks waarin ze haar filosofie en haar wording voor anderen openbaarde en ze schreef romans waarin haar ideeën verwerkt zijn.
Eind jaren 40, begin 50 was ze ‘ hot’. De knapste existentialist die je ooit hebt gezien’, schreef The New Yorker over Simone de Beauvoir. ‘Een vrouw die denkt als een man’, meende Vogue haar te complimenteren. Direct na de oorlog was Simone de Beauvoir een intellectuele wereldster. Later werd de Beauvoir in veel publicaties, als ze al genoemd werd, beschreven als de leerling van Sartre, of als deel van een bijzonder stel en niet als filosofe, en niet om haar eigen bijdrage aan de ontwikkeling van het existentialisme en aan het denken over de positie van de vrouw.
Zoals we al gezien hebben was ze niet de leerling maar een medestudent van Sartre. Dat laten Karen Vintges in 1994 en Kate Kirkpatrick in 2019 ook zien. De Beauvoir had de hoofdlijnen van haar filosofie reeds ontwikkeld voor ze Sartre ontmoette. Bovendien waren er verschillen in de filosofie van De Beauvoir en Sartre. Terwijl Sartre de nadruk legt op de individuele vrijheid, ontwikkelt De Beauvoir de dimensie van medemenselijkheid. Ook Sartre heeft in feite alles te danken aan De Beauvoir en hij ontkent dat ook niet in zijn brieven, zijn nalatenschap. Zij hadden een levenslange intellectuele vriendschap. Zij waren criticaster van elkaars werken, dat bracht hun beider werken tot een hoger plan. Vooral in de jaren tachtig van de vorige eeuw is een ander beeld ontstaan en niet toevallig paste dat beeld in de mythes rond vrouwen die De Beauvoir in De tweede sekse zo overtuigend heeft ontrafeld.
Simone de Beauvoir was mijn held. Halverwege de jaren tachtig liet ik mij ook meeslepen door de beeldvorming over de relatie tussen Sartre en De Beauvoir, Sartre als macho en De Beauvoir als leerling (en onderdrukte partner) van Sartre, die zelf niets nieuws te berde had gebracht. Ik schaam me er nu nog voor dat ik me in die beeldvorming had laten meeslepen. Zo zie je maar hoe sterk beeldvorming, alternative facts, de opinie kunnen beïnvloeden. We zien er ook in deze tijd weer sterke staaltjes van. De meest schrijnende uiting van de miskenning van de bijdrage van de Beauvoir is volgens Kirkpatrick: ‘Waarom werd bij het overlijden van De Beauvoir in elk bericht geschreven over Sartre, terwijl in sommige necrologieën over Sartre De Beauvoir niet eens genoemd werd?’
Over de impact Ik verslond De tweede sekse en De Beauvoir’s autobiografische serie. Ik was zeer onder de indruk van het feit dat ze in haar eentje ging wandelen, en dan bij een boer aanklopte of ze in de hooiberg mocht slapen. Dat wilde ik ook, maar ik was er veel te schijterig voor. DB zou die schijterigheid van mij beslist hard veroordeeld hebben. Ik heb van haar geleerd dat je als vrouw ook iemand kunt worden (Becoming Barbara), niet alleen de vrouw van, de moeder van, de oma van, maar zelf iemand. De manier van leven die zij beschreef sprak ook bijzonder aan (geen exclusieve relatie, eindeloos in cafés zitten, interessante mensen ontmoeten, veel op reis, schrijven, lezen en whisky drinken). De tweede feministische golf is door haar aangeduwd. Aanvankelijk vanuit De Beauvoir een beetje aarzelend. Toen ze De tweede sekse schreef vond ze feminisme volkomen achterhaald. Dat was iets van suffragettes. Maar eind jaren zestig en jaren zeventig was ze wel degelijk betrokken bij de vrouwenbeweging.
Het is waar dat meer naar het leven van De Beauvoir werd gekeken dan naar haar geschriften. We keken op naar haar spannende leven in Parijs, als het even kon gingen we koffie drinken in les Deux Magots om haar en haar entourage daar tegen te kunnen komen. Maar kijken naar haar wijze van leven vond De Beauvoir helemaal geen verkeerde insteek. Zo wilde zij het ook.
Het gaat er om te worden en het leven te leiden dat je wilt, je niet te laten leiden door een raamwerk, door de conventies, zoals die van haar eigen milieu. Steeds opnieuw kiezen wie we willen zijn: soevereiniteit.
En als je je laat leiden door schijterigheid, noemde ze dat kwade trouw. De Beauvoir beschouwt de menselijke vrijheid als een plicht om vorm te geven aan de eigen identiteit en levenspraktijk. De ultieme doelstelling van het menselijk bestaan is vrijheid in het eigen leven en in dat van anderen mogelijk te maken. Simone de Beauvoir schreef om een voorbeeld voor andere vrouwen te zijn en om te bewijzen dat intellect en vrouw-zijn elkaar niet uitsluiten, dat een intellectuele vrouw zelfs gelukkig kan zijn. De weergave van haar eigen leven moest een weerlegging zijn van de toentertijd heersende opvatting, dat de combinatie vrouw en intellect onmogelijk was.
De betekenis van De Beauvoir voor de huidige situatie
De Beauvoirs doel was vrijheid en dat was waar het vrouwen aan ontbrak in 1949. Hoe is het daar vandaag mee gesteld?. Mannen doen al eeuwen alsof hun kijk op de wereld en de mensheid niet seksegebonden, maar ‘neutraal’ is. Nog steeds doen ze dat, volgens mij. Je ziet het terug in de taal. Vrouwen moeten over zichzelf nadenken en spreken in termen die van de ander zijn (denk daarbij aan mankracht, history, mankind, vrouwen die hun mannetje moeten staan, of zoals bij voetbal ‘hun man’ moeten dekken). Voor De Beauvoir is dat kolonialistisch, precies zoals de Algerijnse kinderen in haar tijd op school leerden dat Parijs de hoofdstad van hun land was en het hart van hun cultuur (en Surinaamse kinderen moesten leren welke plaatsen er langs het Winschoterdiep liggen). Dat gaat niet slechts over woorden, maar om een heel waardensysteem. Een succesvol mens is een succesvolle man. Menswording is altijd al manwording geweest. En dat is nog niet voorbij. En dat is waar De tweede sekse op wijst. De tweede sekse is een pleidooi voor mannen en vrouwen om zichzelf vanuit vrijheid in plaats vanuit biologische voorbepalingen te begrijpen. We kunnen onze ‘natuur’ niet veranderen, maar wel de manier waarop we die begrijpen en er een moraal aan hangen. Er is niets ‘natuurlijks’ aan het feit dat de vrouw “de tweede sekse” is, dat is De Beauvoirs boodschap.
Bijdrage van Lenna Vromans Referent – debat over Simone de Beauvoir
Is het gedachtegoed van Simone de Beauvoir nog steeds relevant in deze tijd? Hoe hebben de ideeën van De Beauvoir de levens van vrouwen veranderd? Wat herken ik, als 32-jarige vrouw, daar nog in? Het antwoord; een hele boel. En ergens is dat een nogal treurige constatering. Want een hoop van haar uitspraken zijn wat mij betreft nog steeds aan de orde van de dag. Zoals de constatering dat de man de maat der dingen is. Of dat het raamwerk waarin we opgroeien en op worden geleid tevens masculien is.
Heel veel van de strijd die zij destijds voerde, zie ik nog steeds om me heen. Die onderga ik nog steeds en die strijd voer ik nog steeds. Natuurlijk is er veel veranderd; maar in de basis is de man nog altijd de maat der dingen. Neem de politiek; Merkel wordt – buiten het feit dat ze een zeer ervaren en kundig politica is – bijvoorbeeld vaak gewaardeerd en gelauwerd omdat ze ‘zo goed haar mannetje’ staat. Omdat ze, in een mannenwereld op gaat en die haar eigen heeft gemaakt. Ze is met de omgeving meegebogen (met uiteraard wel een zeer bewonderenswaardig politieke carrière als track record), maar heeft de omgeving – als het gaat om vrouw zijn in de politiek – niet gebogen.
Ik werk nu in een wereld (de veiligheidssector) waar het nog steeds overwegend mannen zijn die de lakens uitdelen. Ik ‘experimenteer’ daarin bewust met mijn vrouwelijkheid (buig ik om, of buig ik mee?) en hoe mezelf op te stellen. Want ik merk wekelijks hoe ik anders word benaderd dan mijn mannelijke collega’s. Bijvoorbeeld als er op een conferentie, waar ik moet spreken, door een mannelijke collega aan mij wordt gevraagd waar de vieze kopjes heen moeten. Of dat een collega doodleuk en bloedserieus zegt dat ik op zijn schoot moet komen zitten, als hij achter mijn bureau heeft plaatsgenomen. Of de keer dat ik ‘ het fluistermeisje van de Directeur Generaal’ werd genoemd, toen ik met hem mee werd gevraagd naar belangrijke afspraak.
Je kan professioneel gezien dus alles net wat beter doen; betere resultaten halen, meer hooi op je vork nemen, zelfs beter hebben onderhandeld over salaris; maar op het moment dat ik een gepassioneerd betoog houd, hoor ik van mijn leidinggevende dat ik er wel veel emotie in gooi. Terwijl mijn mannelijke collega te horen krijgt dat hij zo professioneel betrokken is bij zijn werk.
Conclusie; er wordt nu eenmaal – nog steeds – gemeten met twee maten. Of eigenlijk; de man is nog steeds de maat der dingen. En ik wil me niet langer aanpassen aan de mannelijke norm, en dat is soms een worsteling. Rolmodellen kunnen daar volgens mij een enorm belangrijke rol in vervullen. Zo ben ik zeer geïnspireerd door Jacinda Ardern, de premier van Nieuw-Zeeland. Zij toont, wat mij betreft, ultiem vrouwelijk leiderschap. Zij buigt de tijdsgeest om, in plaats van te buigen voor de tijdsgeest. Dit geldt ook voor de nieuwe vice-president van de Verenigde Staten, Kamala Harris. In een van haar speeches net na de verkiezingen zei ze ‘Zie jezelf op een manier dat anderen dat misschien niet doen. Omdat die anderen dat wellicht nooit eerder hebben gezien.’ Dat is volgens mij de kern. De man is de maat der dingen; en dat kunnen we enkel veranderen door zelf, als vrouwen, daar verandering in te brengen en elkaar te ondersteunen. Het is daarbij noodzakelijk om, zoals Simone de Beauvoir dat jaren terug al benadrukte, jezelf níet als slachtoffer te zien. Wat mij betreft schuilt de kracht van vrouwelijke leiders als Ardern en Harris dan ook primair in hun acties; show, don’t tell. Daar begint in mijn ogen de weg naar verandering.
